Filosofen in de epigrammen van Martialis: de cynicus (4)

Het cynisme is een filosofische stroming die in grote mate schatplichtig was aan de leer van Socrates. De cynicus Antisthenes (445-365 v.Chr.) had Socrates persoonlijk gekend en beweerde zelfs dat hij hem beter begrepen had dan Plato. Net zoals Socrates wordt de logica en de fysica door de cynici op een zijspoor gezet en gaat de grootste aandacht uit naar de ethica.
De stroming van het cynisme moet dus gesitueerd worden in het Athene van de 5de eeuw v.Chr., een periode van grote bloei op álle vlakken voor het Athene uit die tijd. Niet voor niets wordt die periode aangeduid als de “Gouden Eeuw”. De Perzische Oorlogen waren achter de rug en de staatsman Perikles vormde de Delische Bond, aanvankelijk opgericht als bondgenootschap van vrije Grieken, om tot een Atheens Rijk. Het geld werd onder meer gebruikt voor de verfraaiing van de stad. Prachtige bouwwerken zoals het Parthenon zagen het levenslicht. Nu is het net voor die verfijnde levensstijl waar de cynicus, die naar een ver doorgedreven soberheid streefde, zijn neus ophaalde. “Men” had een kok in dienst, “men” tooide zich met de fijnste stoffen, “men” hield er een maîtresse op na en “men” ging niet naar een bordeel. De cynicus, die houdt van provocatie, deed van al die dingen precies het tegenovergestelde en koketteerde met een levensstijl die in de ogen van de rijke Atheners wansmakelijk en boertig was. “Honds” was het woord dat men gebruikte. In het Grieks: “kyôn”. De cynici pakten die spotnaam op en maakten er een soort geuzennaam van.
Zoals eerder gezegd staat soberheid bij de cynicus voorop: voedsel moet enkel de honger stillen, slechts één mantel moet je dragen, rijkdom, roem en afkomst zijn dingen die er totaal niet toe doen.

In onderstaand epigram beschrijft Martialis een cynicus uit zijn tijd, de eerste eeuw na Christus. Martialis legt vooral de nadruk op het sjofele uiterlijk van de man die verder anoniem blijft. De toon is uitgesproken negatief: zo iemand is enkel op basis van zijn uiterlijk een cynicus, maar in werkelijkheid is hij “een hond”. De anonieme klaploper vertegenwoordigt niet het echte cynisme.

4.53

Hij wordt vaak gespot ín Minerva’s tempel (1)
en anders, Cosmus, zie je hem wel op de drempel.
Een oude man met stok en knapzak en verwilderde grijze haren,
z’n smerige baard verzorgt hij al in geen jaren,
de vaalgele wollen mantel draagt hij overdag
’s nachts is dat het enige dat hem op z’n veldbed verwarmen mag. (2)
Voorbijgangers geven hem tijdens de middagschaft
het voedsel waar hij om blaft.
Misleid door zijn uiterlijk denk je terstond:
een cynicus! Nee, Cosmus, het betreft hier een hond. (3)

Noten bij de tekst:
(1) In de oudheid kon je een tempel niet, zoals een kerk bij ons vandaag, zomaar in en uit lopen. De tempeldeuren waren normaal gezien gesloten. Toegang moest je op voorhand aanvragen en werd je verschaft door een van de tempelbewaarders (Lat. aedituus). Het heiligste gedeelte van de tempel was enkel toegankelijk voor bevoegde personen, priesters of priesteressen. Het is vreemd dat de cynicus gezien wordt ín de heiligste ruimte (Lat. intra penetralia). Anderzijds past het wel bij een cynicus om zich niets van regeltjes aan te trekken en te doen waar hij zin in heeft.
(2) De cynici waren meteen herkenbaar aan hun kledij: ze droegen een “tribôn” (Lat. abolla), een sjofele, afgedragen mantel. Onder die mantel droegen ze niet, zoals gebruikelijk was, een onderkleed (Gr. chitôn). De cynicus ging barrevoets door het leven. Ook een onverzorgde, ruige baard hoort bij het beeld van de cynicus. Hij sliep op de grond of op een eenvoudig houten onderstel (Lat. grabatus), niet op een bed.
(3) Cosmus, de man die Martialis in dit epigram aanspreekt, was een gekende parfumeur uit die tijd. Zijn verfijnde en verzorgde levensstijl zorgt voor een grappig contrast met de onverzorgde cynicus.

Geraadpleegde literatuur:
Georg Luck, De wijsheid van de honden (Bornmeer 2011)
Jörg Rüpke, A Companion to Roman Religion (Blackwell Publishing 2007)